ED શું છે? Enforcement Directorate શું છે? પ્રવર્તન નિર્દેશાલય શું છે?

 ED શું છે?

ED શું છે? Enforcement Directorate શું છે? પ્રવર્તન નિર્દેશાલય શું છે? 

    તમે અખબારો અને ટીવી ચેનલોમાં જોયું હશે કે મોટાભાગના હાઈપ્રોફાઈલ કેસમાં ઈડીનું નામ લેવામાં આવે છે. તો કેટલાક સમયથી ED વિભાગ પોતાની કામગીરીના કારણે મીડિયામાં છવાયેલો રહ્યો છે. તો ચાલો જાણીએ એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ અને એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટનું કામ શું છે?

ED નું પૂર્ણ સ્વરૂપ એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ અથવા ડિરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ ઇકોનોમિક એન્ફોર્સમેન્ટ છે. ED એ મહેસૂલ વિભાગ, નાણા મંત્રાલય, ભારત સરકાર હેઠળની એક વિશિષ્ટ નાણાકીય તપાસ એજન્સી છે, જેનું મુખ્ય મથક નવી દિલ્હીમાં છે. તેની મુંબઈ, ચેન્નાઈ, ચંદીગઢ, કોલકાતા અને દિલ્હી ખાતે પાંચ પ્રાદેશિક કચેરીઓ છે. તે એક મહત્વપૂર્ણ એજન્સી છે જે વિદેશી સંપત્તિના કેસ, મની લોન્ડરિંગની  તપાસ અને ભારતમાં અપ્રમાણસર સંપત્તિની તપાસ કરે છે.  ડિરેક્ટોરેટ ઓફ એન્ફોર્સમેન્ટ એ કેન્દ્ર સરકાર હેઠળની એક સરકારી સંસ્થા છે જેના દ્વારા દેશમાં ભ્રષ્ટાચાર નાબૂદ કરવાનું કામ કરવામાં આવે છે. ED ની સ્થાપના 1લી મે 1956ના રોજ કરવામાં આવી હતી. 

તેનું મુખ્ય કાર્ય FEMA Foreign Exchange Management Act (1999) અને FERA  Foreign Exchange Regulation Act (1973)  ની જોગવાઈઓના શંકાસ્પદ ઉલ્લંઘનની તપાસ કરવાનું છે. જો કોઈ વ્યક્તિ દોષિત ઠરે તો તેની તમામ મિલકતો જપ્ત કરવાનો અધિકાર પણ ધરાવે છે. આ ઉપરાંત, EDના અન્ય ઘણા મોટા કાર્યો છે,  વિદેશી હૂંડિયામણ સાથે સંબંધિત વ્યવહારો બાબતોની તપાસ પણ ED નું મુખ્ય કાર્ય માનવામાં આવે છે. 

• તે વિદેશથી ભારતમાં અને ભારતથી વિદેશમાં મોકલવામાં આવેલા વિદેશી હૂંડિયામણની તપાસ કરે છે અને ગેરકાયદેસર ચલણને લગતા કામો પર વિશેષ ધ્યાન આપે છે, તે તપાસ્યા પછી, તેઓ તેમના વિશે શોધી કાઢે છે અને તેમની સામે પગલાં લે છે.

• તે મોટા ઉદ્યોગપતિઓની મિલકતની તપાસ કરે છે, તેમના ગેરકાયદેસર નાણાં જપ્ત કરે છે. ગેરકાયદેસર નાણાનો ઉપયોગ કરતી વખતે પકડાયેલા લોકો સામે કડક કાર્યવાહી કરે છે.

• જો કોઈ વેપારી આયાતની કિંમત ઓછી કરીને અને નિકાસના ભાવમાં વધુ પડતો વધારો કરીને છેતરપિંડી કરે છે, તો તે તેમની સામે કડક પગલાં લે છે અને તરત જ તપાસ કરે છે.

• જો કોઈ વ્યક્તિ વિદેશમાંથી કોઈ મિલકત ખરીદે છે, તો ED તેની સામે કડક કાર્યવાહી કરે છે.

•  જો કોઈ વ્યક્તિ ચાર્જ પ્રોપર્ટી સાથે પકડાય છે, તો ED તેની ગેરકાયદેસર મિલકત જપ્ત કરે છે અને તેની સામે પગલાં લે છે.

ED બનવા માટે નીચેના ગુણો હોવા જોઈએ.

• ED બનવા માટે તમારે ભારતના નાગરિક હોવું આવશ્યક છે

• એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ બનવા માટે, વ્યક્તિએ કોઈપણ માન્ય યુનિવર્સિટીમાંથી ગ્રેજ્યુએશન કરવું પડશે.

• ઉમેદવાર સીઆઈડી, ઈન્ડિયન રેવન્યુ સર્વિસ, ઈન્ડિયન પોલીસ સર્વિસ, ઈન્ડિયન એડમિનિસ્ટ્રેટિવ સર્વિસ, ઈન્ડિયન કોર્પોરેટ લો સર્વિસમાંથી કોઈપણ એક પોસ્ટમાં કામ કરતો હોવો જોઈએ.

• વ્યક્તિની ઉંમર 20 વર્ષથી 27 વર્ષની વચ્ચે હોવી જોઈએ.

• OBC, SC/ST કેટેગરીના લોકો માટે તેમની ઉંમરમાં અમુક વર્ષની છૂટ આપવામાં આવી છે. તેમની વય મર્યાદા 20 વર્ષથી 32 વર્ષની વચ્ચે હોવી જોઈએ.

• ઉમેદવાર પાસે થોડી હોંશિયારી અને લોકોને ચકાસવાની પ્રતિભા પણ હોવી જોઈએ.

• ઉમેદવારનું IQ સ્તર સારું હોવું જોઈએ.

 એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ અધિકારો/કાર્યો 

આયાત મૂલ્યનો ઓછો અંદાજ અને નિકાસ મૂલ્યનો વધુ પડતો અંદાજ

મિત્રો, તમારે આયાત અને નિકાસ વિશે જાણવું જ જોઈએ. આયાતનો અર્થ એ છે કે જો આપણે બહારથી કંઈક આયાત કરીએ છીએ, તો આપણે તેને આયાત કરીએ છીએ અને જો આપણે કોઈ વસ્તુ ભારતની બહાર મોકલીએ છીએ તો તેને નિકાસ કહેવાય છે. આવી સ્થિતિમાં, જો કોઈ વ્યક્તિ આયાતનું મૂલ્ય ઓછું અને નિકાસનું વધુ બતાવે છે. તેથી આવા કેસોની તપાસ EDના અધિકારીઓ કરશે. તેનો અર્થ એ છે કે વ્યક્તિ નાણાંનો દુરુપયોગ કરી રહ્યો છે અને કરચોરી કરી રહ્યો છે.

વિદેશી સંપત્તિની તપાસ કરી રહ્યા છીએ

જો ભારતમાં રહેતા કોઈપણ વ્યક્તિએ વિદેશમાં કોઈ મિલકત ખરીદી હોય તો તે તેની તપાસ કરી શકે છે. તેણી પાસે આટલા પૈસા ક્યાંથી આવ્યા, તે તેની તપાસ કરે છે અને જો તેને આ બાબતે કોઈ શંકા હોય તો તે વ્યક્તિ સામે નાણાકીય કેસ પણ નોંધે છે.

હવાલા ટ્રાન્ઝેક્શનના કેસની તપાસ

જો હવાલા દ્વારા પૈસાની કોઈ લેવડ-દેવડ થતી હોય તો ઈડીના અધિકારીઓ તેનાથી સંબંધિત મામલાની તપાસ કરી શકે છે.

ફોરેક્સ રિઝર્વનો વિશાળ જથ્થો એકત્રિત કરો

જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાના ઘરમાં જંગી માત્રામાં વિદેશી હૂંડિયામણનો ભંડાર જમા કરી રહ્યો હોય તો EDના અધિકારીઓ આવા મામલાની તપાસ પણ કરી શકે છે. દરેક ખોટા હેતુ માટે ફોરેન એક્સચેન્જ રિઝર્વ એકઠું કરવામાં આવી રહ્યું છે. જેથી આવી વ્યક્તિ સામે નાણાકીય બાબતો સંબંધિત કેસ નોંધીને કાયદેસરની કાર્યવાહી કરી શકાય.

ગેરકાયદેસર રીતે ફોરેક્સ ટ્રેડિંગ પર

જો કોઈ વ્યક્તિ વિદેશી હૂંડિયામણનો ગેરકાયદેસર વેપાર કરતો હોય, અને તેની પાસે આવો ધંધો કરવાની પરવાનગી ન હોય, તો આવી વ્યક્તિની ધરપકડ કરી શકાય છે અને તેની સામે નાણાકીય કેસ નોંધી શકાય છે.

ગેરકાયદેસર મિલકતની જપ્તી

ED પાસે ફેમા એક્ટ હેઠળ દોષિત લોકોની સંપત્તિ જપ્ત કરવાની સત્તા પણ હશે.  ED વર્ષ 2000 માં FEMA ની જોગવાઈઓના ઉલ્લંઘનની તપાસ કરે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ FEMA કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તો તેણે 3 ગણો દંડ ભરવો પડશે, આ કાયદા હેઠળ આ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે.

• સંસ્થા 2005માં અમલમાં આવેલા PMLA  Prevention of Money Laundering Act, 2002 હેઠળના ગુનાઓની પણ તપાસ કરે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ ગુનો કરે છે અને તે અનુસૂચિત અપરાધની શ્રેણીમાં આવે છે, તો આવી વ્યક્તિની મિલકત જપ્ત કરવામાં આવશે અને તેની સામે ટ્રાયલ શરૂ કરવામાં આવશે.

• ભાગેડુ આર્થિક અપરાધી અધિનિયમ, 2018 (THE FUGITIVE ECONOMIC OFFENDERS ACT, 2018) હેઠળ , ED ભારતમાંથી ભાગેડુઓના કેસની તપાસ કરી શકે છે. આ સિવાય જો કોઈ વ્યક્તિ ભારત છોડીને વિદેશ ભાગી ગયો હોય તો તેની સામે ભારતમાં કેસ ચલાવવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ શકે છે. સરકારે EDના અધિકારીઓને આવી સત્તાઓ આપી છે.

• ED FEMA ના ઉલ્લંઘનને લગતા પ્રોટેક્શન ઓફ ફોરેન એક્સચેન્જ એન્ડ પ્રિવેન્શન ઓફ સ્મગલિંગ એક્ટિવિટી એક્ટ, 1974 (COFEPOSA)  THE CONSERVATION OF FOREIGN EXCHANGE AND PREVENTION OF SMUGGLING. ACTIVITIES ACT, 1974 હેઠળ આવી વ્યક્તિઓ સામે કાર્યવાહી અને તપાસ કરી શકે છે.

 D દેશ અથવા વિદેશમાં કોઈપણ રીતે મિલકત દ્વારા છેતરપિંડી સામે રક્ષણ આપે છે અને દોષિતો સામે યોગ્ય પગલાં લે છે. આ જ કારણ છે કે ભારત સરકારે નાણા મંત્રાલય અને મહેસૂલ વિભાગ હેઠળ એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ (ED) ને ઉચ્ચ અને મહત્વપૂર્ણ સ્થાન આપ્યું છે.

ED અને CBI વચ્ચે શું તફાવત છે?

CBI નું પૂરું નામ સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઑફ ઇન્વેસ્ટિગેશન છે  તે ભારતમાં કેન્દ્ર સરકારની એજન્સી છે જે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય ગુનાઓ જેમ કે હત્યા, કૌભાંડો અને ભ્રષ્ટાચારના કેસો તેમજ દેશના રાષ્ટ્રીય હિતને લગતી બાબતોની તપાસ કરે છે.

ભારત સરકાર રાજ્ય સરકારની સંમતિથી સીબીઆઈને રાજ્યમાં કેસોની તપાસ કરવાનો આદેશ આપે છે, જો કે સુપ્રીમ કોર્ટ અને હાઈકોર્ટ રાજ્યની સંમતિ વિના કોઈપણ રાજ્યમાં ફોજદારી કેસોની તપાસ કરવા માટે સીબીઆઈને આદેશ આપી શકે છે.

મુખ્યત્વે CBI હત્યા, કૌભાંડ, ભ્રષ્ટાચારના કેસોની તપાસ કરે છે જ્યારે ED મની લોન્ડરિંગ, વિદેશી હૂંડિયામણ અનામત, ગેરકાયદેસર સંપત્તિની તપાસ કરે છે. તે હાલમાં ED FERA 1973 અને FEMA 1999 હેઠળ કાર્યરત છે.